Między historią a antropologią historyczną

 Od lat sześćdziesiątych XX wieku wielu historyków, zwłaszcza we Francji, Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, zaczęło regularnie uczęszczać na seminaria antropologiczne, przyswajając sobie swoiste dla tej dziedziny koncepcje. W konsekwencji doprowadziło to do powstania nowej dyscypliny naukowej zwanej „antropologią historyczną”, czy też „historią antropologiczną”. Wynikiem połączenia historii z antropologią było używanie terminu kultura w bardziej rozległym znaczeniu. Tendencję tę najlepiej obrazują przykłady zaczerpnięte z tytułów książek, które pojawiły się pod koniec ubiegłego stulecia – np. „kultura miłości”, „kultura absolutyzmu”, „kultura tajemnicy”, „kultura ogłady”. Stąd też, jak można zauważyć, jesteśmy na najlepszej drodze, by pisać historię kulturową wszystkiego, począwszy od snów, jedzenia, ciała, emocji, podróży, a skończywszy na pamięci, geście, humorze, czy też piśmie. Tytuły owych prac antropologiczno-historycznych łatwo rozpoznać, gdyż z perspektywy tradycyjnego historyka mają one charakter fantazyjny, chwytliwy, a czasem nawet dziwaczny.

W ostatnim czasie zakres znaczeniowy terminu kultura wśród historyków ulegał stopniowej zmianie. Wcześniej odnosił się on bowiem do kultury wysokiej, elitarnej. Obecnie zaś skłania się ku tzw. „milczącej większości”, „wielkim nieobecnym”, „ludziom bez archiwów i bez oblicza”, czyli tym grupom, które przez wieki nie były godne historii, przez co nie uczestniczyły w jej tworzeniu, stanowiąc jedynie tło wielkich wydarzeń. Centralną rolę w tego typu badaniach odgrywa proza życia, która okazuje się niezwykle ciekawa (np. codzienność, obyczajowość, praktyki higieniczne i medyczne, prywatność, rodzina, intymność, dzieci, szczęście, ból, starość, zagadnienia eschatologiczne, wyobrażenia piekła i nieba, magia, obrzęd, rytuał, symbol, mit, czy też sacrum i profanum). Tak więc antropologia historyczna, jako dziedzina naukowa, ma na celu skonstruowanie ogólnej teorii kultury i na jej podstawie próbuje zrozumieć i zinterpretować człowieka. Zamierzenie to stara się osiągnąć poprzez badanie kultur konkretnych grup etnicznych i interkulturowe studia porównawcze, co powoduje, że uważana jest za dyscyplinę nadrzędną względem etnologii, etnografii, czy też archeologii. Do czołowych historyków skłaniających się w swych badaniach ku antropologii należą m.in. – Norbert Elias, Carlo Ginzburg, Aron Guriewicz, Emmanuel Le Roy Ladurie, czy też Natalie Zemon-Davis.

Antropolodzy historyczni w swych badaniach zwracają szczególną uwagę na mentalność ludzi dawnych czasów (uważaną za swoisty pomost między historią idei a antropologią sposobu życia), która nadawała rytm pracy, kształtowała stosunki społeczne i wpływała na ich sakralno-religijną postawę. Z tego też powodu starają się zrozumieć – np. jak żyli ludzie w dawnych czasach; z czego składała się ich dieta; jak wyglądały ich domostwa; w jaki sposób wychowywali dzieci; kim jest kobieta; co należy do męskich obowiązków; co to jest bóg i jak się go kultywuje, czy też w czym tkwią przyczyny chorób i jakie są sposoby na ich zapobieganie. Program badań mentalności (tzw. mentalité) sformułowany został przez historyków francuskich, skupionych wokół szkoły „Annales”. Główną rolę w tworzeniu tego gatunku odegrali – Lucien Febvre oraz Marc Bloch, którzy działali w zakresie założonego przez siebie w 1929 r. pisma „Annales d’histoire économique et sociale” (od 1946 r. nosi nazwę „Annales: Economies, Sociétés, Civilisations”). Po II wojnie światowej do grona historyków mentalności dołączyli – Philippe Ariès, Fernand Braudel, Jean Delumeau, Georges Duby, Jacques le Goff, wspomniany już Emmanuel Le Roy Ladurie oraz Robert Mandrou. Zaproponowane przez nich badania nad życiem codziennym miały czerpać z dorobku innych nauk humanistycznych – m.in. ekonomii, etnologii, psychologii oraz socjologii. Historia mentalności bez wątpienia posiada gorliwych zwolenników, gdyż pomagała badaczom wyjaśnić i zrozumieć zawikłane procesy historyczne. Stanowi także spoiwo, łączące przyczyny polityczne, ekonomiczne oraz demograficzne. Każdy z historyków dąży do wypracowania własnej definicji mentalności, dzięki której łatwiej zrozumie odległe czasy. Przedmiotem ich zainteresowań są wszelkie zjawiska marginalne, stanowiące istotny element społeczny. Starają się także wyjaśnić, jaki wpływ na świadomość i sposób działania społeczeństwa miały – np. śmierć, strach, grzech, czas, przestrzeń, czy też przełomowe wydarzenia w dziejach ludzkości. Historia pisana przez „annalistów”, ma więc inny charakter. Pozbawiona jest linearności, czyli wątku przyczynowo-skutkowego, nie jest także historią polityczną, ani historią krótkiego trwania. Owa antropologizująca historia ogląda bowiem zdarzenie w kontekście jakiejś większej całości, bądź obrazu, który na moment zatrzymał się w czasie.

Źródła do badań historii mentalności znaleźć można zarówno w dokumentach, jak i przedmiotach. Chcąc je jednak prawidłowo odczytać, należy skorzystać ze specjalnie wcześniej przygotowanego formularza pytań, które pozwolą ukryte w zachowaniach ludzi symbole, rozpoznać na tle danej epoki. Dość często zdarza się jednak, że wiadomości, którymi operuje badacz nie wystarczają do całkowitej i wyczerpującej rekonstrukcji danego społeczeństwa. Ostatecznie pomimo przeciwności, prowadząc wnikliwą analizę dostępnych materiałów, można pokusić się o zobrazowanie danej kultury według stanu wiedzy na dzień dzisiejszy. Pamiętać jednak należy o tym, że katalog pytań stawiany tym źródłom, powinien być sformułowany zgodnie z duchem czasów, w których żyje badacz. Stąd też tradycyjne pytania historyków – kto? kiedy? co? gdzie? należy zastąpić bliższym antropologii historycznej pytaniem – jak? Ponadto historyk chcąc zbadać kulturę społeczeństw dawnych winien z uwagą śledzić dokonania, które zostały poczynione na gruncie innych dziedzin humanistycznych. Nie musi być w dosłownym tego słowa znaczeniu antropologiem, socjologiem, etnologiem. Ważne jedynie, by w ramach swych badań uwzględniał aktualny stan wiedzy z pokrewnych nauk humanistycznych. Tak więc historia mentalności łączy w sobie problemy począwszy od socjologii kultury, a skończywszy na antropologii historycznej. Mocno akcentuje przy okazji to, co zbiorowe, psychiczne i emocjonalne w opozycji do tego co indywidualne i intelektualne.

Rozwój historycznych dziedzin badawczych, penetrujących zagadnienie tak zwanej „małej historii”, wychodzi obecnie poza historię mentalności i kieruje się ku dwóm kierunkom badań – życia codziennego oraz mikrohistorii, w obrębie której pogłębiają się związki historii z antropologią. Mikrohistoria wraz z antropologią zajmuje się przede wszystkim badaniem mitologii, religijności, sztuki a w końcowym efekcie ukazuje zdolność ludzkiego umysłu do myślenia symbolicznego. Kierunek mikronarracyjny skupiony jest na szczegółowej analizie małych jednostek społecznych. Badacze życia codziennego korzystają z doświadczeń antropologii społecznej, antropologii kulturowej, historii mentalności i etnologii. Stąd też zwracają oni uwagę przede wszystkim na – warunki egzystencji, metody pracy, odzież, budownictwo, wyposażenie mieszkania, pożywienie, dzieje rodziny, położenie kobiet i dzieci, stosunek do ludzi starych i chorych, seksualność, rozrodczość, ważne momenty w życiu, wolny czas człowieka, wierzenia, obyczaje, czy też poglądy.

Reasumując warto zauważyć, że chcąc badać wszelkie aspekty życia ludzkiego, historyk czuje się zobowiązany znać nie tylko swój warsztat badawczy, ale także antropologa, socjologa, psychologa, bądź archeologa, w których rolę niejednokrotnie się wciela. U zarania swych dziejów antropologia była dziedziną zorientowaną historycznie i rozwijała się jako tak zwana kulturowa historia. Przedmiotem uprawianej współcześnie antropologii historii (antropologii historycznej), nowej historii kultury, czy też mikrohistorii stali się natomiast – ludzie zapomniani, przemilczani, zmarginalizowani, jak również milcząca większość, odmienność i szaleństwo. Zainteresowaniom tym towarzyszy odpowiednia metodologia oraz nowa postawa etyczno-światopoglądowa. Dzięki antropologii historycznej poznanie historyczne jest więc pełniejsze i zdecydowanie bardziej wartościowe. Historia antropologiczna kładzie bowiem nacisk na zrozumienie zarówno tego, co w człowieku od zarania dziejów jest niezmienne i ponadczasowe, jak również tego, co z upływem czasu uległo przeobrażeniom.

Należy dodać, że obecnie antropologia historyczna, również w Polsce, wchodzi w kanon studiów historycznych i etnologicznych. Zainspirowana klasyczną antropologią, stanowi swoistą historię kultury, nie rozumianą w tradycyjnym sensie kultury duchowej elit, ale koncentrującą się na zachowaniu zwykłych ludzi. Podążając zatem za potrzebami i trendami światowej nauki, również w Instytucie Historii Uniwersytetu Pedagogicznego im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, podjęta została inicjatywa powołania nowego kierunku studiów, czyli Antropologii historycznej. Pomysł spotkał się z dużym zainteresowaniem kandydatów i atencją studentów, którzy zdecydowali się podjąć studia z historycznego i antropologicznego rozumienia kultury. Istotą tego kierunku jest dogłębne poznanie zagadnień dotyczących – historii mentalności i kultury epok dawnych; historii rodziny i związanych z nią ceremoniałów (np. małżeństwo, chrzest, pogrzeb); życia codziennego; relacji państwo – człowiek; tożsamości narodowej i kulturowej oraz szeroko pojmowanej pamięci i możliwości jej wykorzystania w nauce (np. miejsca pamięci, oral history, mikrohistoria). Plan trzyletnich stacjonarnych studiów licencjackich podzielony został na przedmioty podstawowe i kierunkowe. Do kursów podstawowych zaliczone zostały – Wstęp do antropologii kulturowej; Wprowadzenie do socjologii; Historia filozofii; Wiedza o kulturze; Marketing polityczny; Historia antropologii historycznej; Nauki pomocnicze antropologii historycznej; Metodologia historii; Statystyka historyczna; Demografia historyczna; jak również konwersatoria ogólnohistoryczne; wykłady monograficzne oraz seminarium licencjackie. W ramach tego programu studenci winni zaliczyć także niezwykle ciekawe kursy, takie jak – Antropologię biologiczną oraz Pamięć i poznanie. Pierwszy z wymienionych przedmiotów, poprzez potraktowanie antropologii jako jednej z nauk medycznych, daje możliwość – badania zagadnienia rasy i populacji; szukania biologicznych i historycznych uwarunkowań chorób (np. tyfusu, dżumy, cholery, ospy, odry, chorób przewodu pokarmowego); doszukiwania się wpływu chorób wenerycznych na bezpłodność i wymieranie rodów, jak również analizowania zagadnienia bioterroryzmu. Ciekawie zapowiada się także przedmiot zatytułowany – Pamięć i poznanie, którego celem jest – poszukiwanie roli i funkcji pamięci w procesie poznania historycznego. W ramach tego kursu studenci badać będą takie zagadnienia jak – pamięć i zapominanie; pedagogikę pamięci; pamięć kulturową i historyczną; pamięć autobiograficzną; pamięć potoczną i zbiorową; pamięć a stereotypy historyczne, jak również manipulację pamięcią.

Równie interesująco przedstawiają się przedmioty odbywane przez studentów w ramach kursów kierunkowych. Dla przykładu wymienić można – Antropologię państwa i władzy; Antropologię słowa; Socjologię religii; Gospodarkę i technikę; Antropologiczne badanie przeszłości; Wybrane elementy historii sztuki i kultury – sztuka jako element kultury; Kulturę rycerską; Kulturę klasztorów; Kulturę dworską; Antropologię przestrzeni; Miasto i przestrzeń miejska w historii; Wieś i społeczność wiejską; Wprowadzenie do Gender studies, czy też Historię feminizmu. Na uwagę zasługuje przedmiot – Antropologia tradycji, w ramach którego studenci będą mieli okazję zapoznać się ze zwyczajami, obyczajami, normami społecznymi, gestami i zachowaniami ludzi dawnych epok. Podjęte zostaną tutaj ponadto kwestie – sacrum i tradycji; rodziny i tradycji; postawy Kościołów wobec tradycji; tradycji świeckiej i religijnej; święta i świętowania, a także opozycji święto – codzienność. W nurt tych badań wpisuje się również kolejny z kursów, czyli Antropologia codzienności, w ramach którego (odrębnie dla każdej epoki historycznej), analizowana będzie – prywatność, intymność, kultura życia codziennego, codzienność miasta, dworu, ziemianina, mieszczanina i chłopa, moda, żywienie i kuchnia, codzienność w podróży, czy też historia przedmiotów (np. wnętrza mieszkalne, meble, przedmioty codziennego użytku i ich wymiar społeczno-historyczny). Interesującym przedmiotem jest również Antropologia rodziny, gdzie podobnie jak powyżej, w zależności od czasu historycznego, badane będzie – prawo rodzinne i prawo majątkowe, rodzina nuklearna i rodzina wielopokoleniowa, rodzina patriarchalna; rodzina szlachecka, mieszczańska i chłopska. Ponadto uwaga na tych zajęciach skoncentrowana zostanie na – roli ojca i matki w rodzinie, dziecku i dzieciństwie oraz rodzie i domu. Ważnym kursem, w kontekście powyższych rozważań, jest również Historia mentalności, w ramach którego studenci badać będą – kulturowe podstawy mentalności; mentalność i świadomość; wzorce osobowe i postawy; modele osobowe; parenetykę; kreatorów i odbiorców wzorców osobowych (Kościół i społeczeństwo) oraz stereotypy narodowe i społeczne. Wspomnieć należy także o przedmiotach takich jak – Antropologia emocji oraz Ciało w kontekście historycznym. Pierwszy z wymienionych, daje możliwość przeanalizowania ludzkich odczuć (np. strachu, lęku, miłości, cierpienia, śmierci) w różnym kontekście historycznym i społecznym, jak również zbadania zachowania człowieka w sytuacji zagrożeń (np. epidemii, wojen, katastrof, klęsk). Drugi natomiast pozwala studentom zbadać, jaki był stosunek do człowieka i ciała ludzkiego w różnych epokach historycznych. Stąd też zwraca uwagę na –seksualność, estetykę (piękno i brzydotę), starość i młodość, ciało udręczone (asceza i umartwienie), ciało na sprzedaż (prostytucja, niewolnictwo), choroby i sposoby ich leczenia, brud i higienę, a także rozwój ciała w trzech etapach życia człowieka – dzieciństwie, młodości i starości. Dopełnieniem trzyletnich studiów na kierunku Antropologia historyczna mają być zajęcia (wykłady i warsztaty) w ramach kursu zatytułowanego – Wizualizacja historyczna, w trakcie którego studenci poznają nie tylko nowoczesne metody badań i dokumentacji antropologii historycznej, ale także zapoznają się ze sposobami gromadzenia, analizy i konceptualizacji danych (np. film, dokument filmowy, fotografia, multimedia, gry komputerowe mediateki, organizacja wystaw), co w nowoczesny i ciekawy sposób pozwoli na rozpowszechnienie badań historycznych i samej historii.

Zaprezentowany powyżej charakter studiów, jakim jest Antropologia historyczna, służy rozpowszechnieniu nowej dziedziny wiedzy, która łącząc w sobie tradycję z nowoczesnością pozwoli dokładniej wniknąć nie tylko w ludzką historię, ale przede wszystkim w jej mentalność, codzienność, cielesność, a nawet intymność.

Urszula Kicińska
Katedra Edukacji Historycznej
Instytut Historii UP

Źródło: Konspekt nr 1/2013 (46) www.konspekt.up.krakow.pl

Artykuł dodany przez: Uniwersytet Pedagogiczny » Wydział Humanistyczny » Instytut Historii